Нәтижелер

Ғылыми зерттеулер мен әзірлемелердің тиімділігін бағалаудағы мәселелер анықталды. Зерттеу тиімділігін бағалау әдіснамаларына әртүрлі тәсілдер анықталды. Халықаралық елдердегі зерттеулерді бағалау модельдері қарастырылды. Халықаралық зерттеулерді бағалауда негізгі назар тәуекелдерді басқаруға, қаржыландырудың құзыретті және өнімді зерттеушілерге бөлінуін қамтамасыз етуге аударылатыны анықталды. Гуманитарлық зерттеулерді бағалау үшін Impact Pathways тәсілі ұсынылды. Ғылыми зерттеулердің тиімділігін бағалаудың халықаралық тәжірибелері талданып, қорытындыланды. Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда екі мақала жарияланды.

2005 жылдан 2023 жылға дейін Қазақстандағы ғылымды қаржыландырудың ретроспективті талдауы жүргізілді. Жоғары білім беру сапасын қамтамасыз ету комитеті (ҚазҰУ) ұсынған журналда мақала жарияланды (Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің хабаршысы, Экономикалық серия, 2025).

Қазақстандық авторлардың зерттеу нәтижелерін жариялау үшін халықаралық Scopus және WoS дерекқорларына енгізілген ғылыми басылымдарға қойылатын талаптарға қатысты нормативтік құқықтық актілерге енгізілген өзгерістердің ретроспективті талдауы жүргізілді. Жоғары білім беру сапасын қамтамасыз ету комитеті ұсынған журналда мақала жарияланды (ҚазҰУ хабаршысы, Заң сериясы, 2024).

Кеңістіктік тәсілді қолдана отырып, Қазақстанның ғылыми әлеуетінің дамуына талдау жүргізілді. Жоғары білім беру сапасын қамтамасыз ету комитеті ұсынған журналда мақала жарияланды (ҚазҰУ хабаршысы, Заң сериясы, 2024). 2011-2023 жылдар аралығында Scopus және Web of Science дәйексөз индекстеріндегі, сондай-ақ InCites және SciVal дерекқорларындағы ғалымдардың жарияланым белсенділігі негізінде Қазақстанның ғылыми әлеуетінің дамуына ретроспективті талдау жүргізілді. Scopus және Web of Science журналдарына кіретін журналдардағы қазақстандық авторлардың жарияланым белсенділігінің айтарлықтай артқаны, соның ішінде халықаралық ынтымақтастық пен мақалаларды дәйексөзге тарту көрсеткіштерінің артқаны анықталды. Теріс үрдістер де байқалды (жыртқыш журналдардағы жарияланымдардың артуы, сатып алынған бірлескен авторлық және ақылы мақалаларды жариялау қызметтерін ұсынатын делдалдық ұйымдармен ынтымақтастық). Талдау ғылымға мемлекеттік қаржыландырудың артуы халықаралық дерекқорлардағы мақалалар санының артуына әкелетінін көрсетті. Бұл ғалымдардың жұмысын жарияланым белсенділігі мен библиометрияға негізделген бағалауға бейімділікті көрсетеді. Осылайша, ғалымдарды бағалау үшін сандық көрсеткіштерге бейімділік бар, ал біздің ойымызша, теңгерімді тәсіл қолданылуы керек.

Қазақстандағы ғылыми дамудағы қиындықтар мен үрдістер бойынша сарапшылардың пікірлерін жинау үшін ғылыми жобаларға қатысатын 20 мүдделі тараппен сараптамалық сұхбат жүргізілді. Нәтижелер Ғылым және жоғары білім саласындағы сапаны қамтамасыз ету комитеті ұсынған журналда жарияланды (Статистика, бухгалтерлік есеп және аудит, 2024).

Зерттеуші қызметкерлердің ғылыми қызметті бағалау критерийлерін қабылдауы сауалнама арқылы зерттелді. Ғылыми қызметті бағалау критерийлері 6 блокқа топтастырылды (Ғылыми-зерттеу жұмысы, біліктілікті арттыру, зерттеу нәтижелерін енгізу, ғылыми-ұйымдастырушылық және әлеуметтік жұмыс, персоналды оқыту және жариялау). 224 адам қатысқан сараптамалық сауалнама сауалнамаға қатысушылардың келесі ғылыми қызмет түрлерінің маңыздылығын ең жоғары бағалағанын көрсетті: біліктілікті арттыру, персоналды оқыту және зерттеу жұмысы. Пирсон корреляциялық талдауы зерттеу жұмысы мен басқа барлық түрлер арасындағы маңызды корреляцияларды көрсетті. Анықталғандай: ғылыми зерттеулермен айналысатын адамдар ғылыми-ұйымдастырушылық қызметте де белсенді; зерттеумен айналысатын адамдардың жарияланым көлемі жоғары; ғылыми-ұйымдастырушылық жұмыспен айналысатын адамдар өз зерттеулерін белсенді түрде жариялайды; зерттеу нәтижелерін енгізетіндер де өз тұжырымдарын жариялайды; зерттеу нәтижелерін енгізуге бағытталған адамдар кәсіби өсуге қатысады; кәсіби дамуға бағытталған күш-жігер жарияланымдардың жоғары деңгейімен байланысты; оқытумен айналысатындар да жарияланымдарда белсенді; зерттеулер неғұрлым көп енгізілсе, оның жариялану ықтималдығы соғұрлым жоғары болады. Сондай-ақ, барлық өлшенген іс-шаралар бойынша әйелдер ерлерге қарағанда орташа балл жоғары екені анықталды, бұл ғылыми зерттеулерге, ұйымдастырушылық жұмыстарға, зерттеу нәтижелерін енгізуге, кәсіби дамуға, қызметкерлерді оқытуға және жариялау іс-шараларына көбірек қатысуды көрсетеді.

Қазақстан Республикасында ғылыми мансаптың қалыптасуы мен дамуына әсер ететін факторлар 288 ғалымға жүргізілген сауалнама арқылы зерттелді. Респонденттердің ғылыми мансапты таңдауына әсер ететін факторлар уақыт өте келе өзгеретін мотивтерді көрсететіні анықталды. Мектептен немесе университеттен ғылымға деген ұзақ уақыт бойы құштарлық және қалыптасқан академиялық негіз сияқты ішкі қызығушылықтар мансаптың барлық кезеңдерінде үнемі күшті әсер етеді. Дегенмен, жоғары жалақы және мансаптық өсу мүмкіндіктері сияқты сыртқы факторлардың маңыздылығы біртіндеп артып келеді, бұл респонденттер мансаптарында алға жылжыған сайын практикалық ойларға ауысуды көрсетеді. Сонымен қатар, әлеуметтік желілердің әсері және академиялық мансаптың отбасылық өмірге сәйкес келудегі икемділігі сияқты қоршаған ортаның әсері уақыт өте келе маңызды бола түседі. Атап айтқанда, кездейсоқтық немесе кездейсоқтық шағын, бірақ өзгермелі рөл атқарады, бұл мансап таңдаудың кейбір аспектілері күтпеген факторлардың әсерінен қалыптасуы мүмкін екенін көрсетеді. Жалпы алғанда, негізгі мотивтер тұрақты болып қалғанымен, кәсіби өсу мен сыртқы әсерлерге баса назар аударудың артуы жеке ұмтылыстар мен ғылыми саладағы мансаптық даму арасындағы динамикалық өзара әрекеттесуді көрсетеді. Бұл жолға тәуелділікті, таңдалған мансап жолына берілгендікті және белгілі бір салада дамуға қызығушылықты сенімді түрде көрсетеді. Зерттеу нәтижелері Қазақстандағы академиялық мансап жолға тәуелділік қағидатымен қалыптасатынын растайды: ерте шешімдер, әлеуметтік орта және тәлімгерлік мансаптық мансапты басқарудың кейінгі мүмкіндіктері шектеулі тұрақты жүйені жасайды. Бұл әсерді жеңу үшін мансаптың алғашқы кезеңдерін халықаралық деңгейге көтеру, мобильділікті қолдау және дәстүрлі академиялық ортадан тыс балама мансаптық жолдарды құру үшін мақсатты шаралар қажет. Зерттеу нәтижелері Ғылым және жоғары білім саласындағы сапаны қамтамасыз ету комитеті ұсынған журналда жарияланды (Buketov Business Review, 2025). Зерттеу нәтижелері бар веб-сайт http://sciencemetrics.kz мекенжайында жасалды.

Қазақстандағы ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды бағалау жүйесі жоспарлау, орындау және аяқтау кезеңдерінде талданып, функциялардың қайталануы, «адам факторының» рөлі және шектеулі ашықтық сияқты негізгі мәселелер анықталды. Зерттеу персоналын белсенді түрде бағалау тұжырымдамасы ұсынылды, ол «сандық» көрсеткіштердің басымдығынан стратегиялық жоспарлауға, деректердің ашықтығына, этикаға, жекешелендіруге және цифрландыруға бағытталған сапалық және сандық критерийлердің үйлесіміне қарай жылжыды. 2.4-бөлімдегі зерттеулерді бағалау критерийлерін қабылдауды бағалау үшін жүргізілген зерттеулер негізінде белсенді бағалау принциптеріне негізделген зерттеушілерді бағалау әдістемесі (жауапты зерттеуді бағалау) әзірленді, оның бағалау критерийлері Экономика институтында сынақтан өтті. SSTE/NSS әдістемелерін біріктіру, ашықтықты арттыру және цифрлық құралдар мен жасанды интеллект технологияларын енгізу үшін қолданбалы шаралар ұсынылды. Теңгерімді зерттеулерді бағалау бойынша әдістемелік ұсыныстар әзірленді және авторлық құқық сертификаты алынды.